अधिकार 61-70

Thirukkural in Sanskrit (तिरुक्कुरळ् – संस्कृतानुवाद)

२. राजधर्माध्याय

अधिकार: ६१. आलस्याभाव:
६०१	कुलदीपं प्रभायुक्तमालस्याभिहिंत तम: । क्रमेण समभिव्याप्य शमयेत् प्रभया विना ॥
६०२	आलस्यवशमापन्नो य: प्रयत्नविवर्जित: । कुलगौरवहानि: स्याद् दोषा: स्युस्तस्य जीविते ॥
६०३	अनर्थकरमालस्यं जडो य: कुरुते वशे । तन्नाशात्पूर्वमेवास्य कुलं विलयमाप्नुयात् ॥
६०४	यो वाऽऽलस्यगुणाविष्ट: शुद्धयत्नविवर्जित: । तस्य दोषा: सम्भवन्ति लीयते च कुलोन्नति: ॥
६०५	दीर्घनिद्रादीर्घसूत्रविस्मृत्यालस्यसंयुता: । नौकां मग्नोन्मुखां प्राप्ता इव नश्यन्ति ते ध्रुवम् ॥
६०६	स्वयं मैत्री भवतु वा महद्भि: चक्रवर्तिभि: । न कोऽपि लाभस्तेन स्यात् आलस्यगुणवान् यदि ॥
६०७	विशेषयत्नरहिता: कार्येष्वालस्यभाग्जना: । क्रूरवाक्यैर्विनिन्द्यास्ते भवन्ति सुहृदां पुर: ॥
६०८	आलस्याभिहितो दोष: सत्कुले जनुषं नरम् । यद्याप्नोति झाडित्येष: शत्रूणां वशमानयेत् ॥
६०९	कुलीनत्वं पौरुषं च तस्य स्याद्दोषवर्जितम् । आलस्यरूपदोषेण यो भवेन्न वशीकृत: ॥
६१०	विष्णुस्त्रिविक्रमो भूत्वा मितवान् यज्जगत्त्रयम् । विन्देत् तज्जगत्सर्वमालस्यरहितो नृप: ॥

अधिकार: ६२. प्रयत्‍नशीलत्वम्
६११	साध्यमिदमित्येतां मतिं त्यक्त्वा प्रयत्यताम् । स एव यत्‍नस्ते दद्यात् बलं कार्यसमापने ॥
६१२	जहाति तं नरं लोको य: कर्तव्यं परित्यजेत् । तस्मात् प्रयत्‍नशून्यत्वं मुञ्च कर्तव्यकर्मसु ॥
६१३	परोपकरणे बुद्धिस्तेषामेव प्रवर्तते । अकुण्ठितप्रयत्‍नारव्यगुणेन सहितास्तु ये ॥
६१४	परोपकारं कर्तुं न शक्नुयाद्यत्नवर्जित: । करवर्तिकृपाणोऽपि भीरु: किं कर्तुमर्हति ॥
६१५	य: सुखेच्छां परित्यज्य कर्मण्येव कृतादर्: । स तु स्वीयजनक्लेशं वारयेत् स्तम्भतां गत: ॥
६१६	सम्पदं सर्वदा दद्यात् व्यवसायो महीभुजाम् । दारिद्र्यं तस्य जनयेत् व्यवसायविहीनता ॥
६१७	अलक्ष्मी: स्ग्यामला ज्येष्ठा निवसेदलसाश्रिता । आलस्यवर्जिते पुंसि वर्तते पद्मसम्भवा ॥
६१८	ज्ञात्वा यथावक्तार्येषु यत्‍न: स्वीक्रियतां त्वया । विधिना निष्फले यत्‍ने न निन्द्यस्त्वं भविष्यसि ॥
६१९	विधौ ते प्रतिकूलेऽपि मा यत्नं त्यज सर्वदा । अलब्धेऽपि फले कायक्लेशो नैव वृथा भवेत् ॥
६२०	विनालस्यं कर्मलोपमन्तरा यत्‍नवान् नर: । प्रतिकूलं विघिं चापि स कदाचिद्विजेष्यति ॥

अधिकार: ६३. औत्सुक्यम्
६२१	प्राप्तेऽपि व्यसने खेदं त्यक्तवोत्साहपरो भव । खापनोदनपटुरुत्साहानास्ति कश्चन ॥
६२२	निरर्गलागतं दु:कप्रावाहं बुद्धिमान्नर: । हृदये सुखरूपेण जानन् दु:खाद्विमुच्यते ॥
६२३	दु:खेष्वचञ्चलो भूत्वा नरो धैर्यगुणान्वित: । दु:खस्य दु:खं जनयन्नारब्धं कर्म साधयेत् ।
६२४	वृषभ: शकटे बद्धो यत्‍नाल्लक्ष्य> यथा व्रजेत् । व्यवसायपरस्तद्वद् दु:खं दूरीकरोत्यहो ॥
६२५	उपर्युपरि दु:खेषु प्राप्तेष्वपि मनोधृतिम् । यो विन्दते स वै मर्त्यो दु:खं दु:खस्य यच्छति ॥
६२६	धने लब्धेऽपि तल्लब्धमिति यस्तु न तुष्यति । दारिद्र्ये नष्टमित्युक्त्वा व्यसनं न स विन्दते
६२७	दु:खाश्रयो देह' इति ज्ञात्वा तत्त्वविदां वरा: । दु:खकाले समायते न मुञ्चन्ति मनोधृतिम् ॥
६२८	अनादृत्य सुखं प्राप्तं 'दु:खं स्वाभाविकं नृणाम्' । इति भावयतो दु:खं स्वप्रयत्‍नान्न जायते ॥
६२९	सुखानुभववेलायां मनसा यो न तत्स्पृशेत् । दु:खानुभववेलायां दु:खं तं नैव बाधते ॥
६३०	शत्रुणापि श्लघनीयमौन्नत्यं प्राप्नुयादयम् । दु:खमापतितं यस्तु सुखरूपेण भावयेत् ॥

अधिकार: ६४. अमात्य:
६३१	उचित: समय:, कार्यसाधिके सैन्यसम्पदौ । क्रियाप्रकारस्तच्छ्रैष्ठ्यमिमे मन्त्रिगुणा: स्मृता: ॥
६३२	सामर्थ्यं यत्‍नशीलत्वं कुलीनत्वं मनोधृति: । विद्येति पञ्चभिश्चैतै: सहित: सचिवो मत: ॥
६३३	रिपुपक्षजनत्यक्ता स्वपक्षजनरक्षक: । गातानां पुनरानेता भवेत् सचिवसत्तम: ॥
६३४	सहेतुकं क्रियाकर्ता कर्तव्यार्थविमर्शक: । भावाविष्करणे धीर: सचिचश्रेष्ठ उच्यते ॥
६३५	राजधर्मे च निपुण: स्वशास्त्रार्थविशारद: । कालोचितमति: कार्ये भवेत् सचिवसत्तम: ॥
६३६	यस्य स्वाभाविकं ज्ञानं शास्त्र्ज्ञानेन सङ्गतम् । मन्त्रिणस्तस्य पुरत: किं कुर्यु: शत्रुवञ्चना: ॥
६३७	नीतिशास्त्रप्रकारेण न युक्तं कार्यसाधनम् । देशकालानुरोधेन कार्यसाधनमुत्तमम् ॥
६३८	अशृण्वत: सतां वाक्यं स्वयं तत्त्वमजानत: । नृपस्य समये तत्त्वकथनं मन्त्रिलक्षणम् ॥
६३९	कुमार्गबोधकामात्यनिकटे वर्तनादपि । कोटिसप्ततिशत्रूणां मध्ये वासोऽपि साम्प्रतम् ॥
६४०	स्मृत्वा यथावत्कार्याणि सम्यकू तत्कर्तुमुद्यत: । नैतानि पूर्णतां यान्ति सामर्थ्य न भवेद्यदि ॥

अधिकार: ६५. वाग्मित्वम्
६४१	वाग्मित्वगुणसम्पूर्त्या सचिव: श्रेष्ठ्यमाप्नुयात् । गुणमध्ये विशेषेण वाग्मिता राजते यत: ॥
६४२	वक्तुर्वचनभङ्गयैव यत: स्यातां शुभाशुभे + आलोच्य सावधानेन तस्माद्वाक्यं प्रजुज्यताम् ॥
६४३	यद्वच: श्रुतमात्रेण जनानावर्जयेद् गुणै: । अश्रुतानां च शुश्रूषा भवेत् तत्तात्त्विकं वच ॥
६४४	वक्‍तृश्रोत्रोर्मनस्तत्त्वं ज्ञात्वा वचनमुच्यताम् । तादृग्वच:प्रयोगेण धर्मार्थौ भुवि सिद्धयत: ॥
६४५	विवक्षा ते यदि भवेदुच्यतां तादृशं वच । इतरेषां वचोभिश्च यज्जेतुं नैव शक्यते ॥
६४६	मनोऽनुकूलमन्येषामुक्तवा तेषां वचस्यपि । त्यक्तवा दोषान् भावमात्रग्रहणं मन्त्रिणां गुण: ॥
६४७	वादे कस्तं जेतुमिश: परमानसरञ्जकम् । विस्मृत्या रहितं धीरं वाक्यं य: समुदीरयेत् ॥
६४८	नानार्थानानुपूर्व्येण सग्रथ्य मधुरं वच: । प्रयुञ्जानस्य वचनं लोको गृह्णाति सादरम् ॥
६४९	निर्दुष्टं सार्थकं वाक्यं ये न जानन्ति भाषितुम् । वाक्यजालमनुस्यूतं वक्‍तुमेव हि ते क्षमा: ॥
६५०	अधीतग्रन्थमन्येषां ये बोधयितुमक्षमा: । निर्गन्धफुल्लकुसुमै: ते भजन्ते समानताम् ॥

अधिकार: ६६. क्रियाशुद्धि
६५१	समीचीनेन साह्येन सम्पत् केवलमाप्यते । यदि कर्म भवेत् सुष्ठु सर्वं तेन हि सिद्ध्यति ॥
६५२	इह कीर्ति: परे पुण्यं न सिद्धयेद्येन कर्मणा । सर्वदा तन्न कर्तव्यं मन्त्रिणा भूतिमिच्छता ॥
६५३	उपर्युपर्यात्मवृद्धिकांक्षायां यत्‍नमास्थितै: । त्यज्यतां तादृशं कार्यं यद्गौखविधातकम् ॥
६५४	प्राप्तोऽपि व्यसने तस्य निर्मूलनकृतेऽपि वा । निन्द्यं कार्यं न कुर्वन्ति विशुद्धमतयो जना: ॥
६५५	पश्चात्तापकरं कार्यं न कुर्वीत कदाचन । प्रमादेन कृते चापि पश्चातापमतिं त्यज ॥
६५६	मातुर्बुभुक्षाशमनसङ्कटेऽपि समागते । सद्भिर्विगर्हितं वर्ज्यं कार्यं न हि समाचरेत् ॥
६५७	विधाय निन्दितं कार्यं सापवादं धनार्जनात् । विर्दुष्टकर्मजनितदारिद्र्यं हि सतां वरम् ॥
६५८	न कुर्यान्निन्दितं कर्म तत् प्रमादात् क्रियेत् चेत् । कार्यवसानवेलायां दु:खमेव भवेत् तत: ॥
६५९	परहिंसाबलाल्लब्धं वित्तं मुञ्चेत् तमाश्रितम् । क्रमप्राप्तधनं नष्टमप्यन्ते मुदमर्पयेत् ॥
६६०	वञ्चनामार्गसम्प्राप्तवित्तरक्षणकर्म तु । अपक्कामघटक्षिप्तजलरक्षणवद्भवेत् ॥

अधिकार: ६७. क्रियादार्ढ्यम्
६६१	कर्तुर्मनसि यद्दार्ढ्यं तत्क्रियादार्ढ्यमीर्यते । सैन्यदुर्गादिदार्ढ्य तु नात्र दार्ढ्यपदेरितम् ॥
६६२	निषिद्धकर्मणस्त्यागो दैवात्तस्मिन् कृतेऽपि च । चित्तदार्ढ्यापरित्याग इतीमौ प्रकृते मतौ ॥
६६३	कर्मारब्धमितीत्येतदन्ते चेज्ज्ञायते परै: । दृढं भवति तत्, मध्ये ज्ञातं चेद् दु:खमापतेत् ॥
६६४	एवं कर्तव्यमित्येतद्वक्तुं शक्ता: समे भुवि । यथोक्तं कार्यकरणे समर्थो नास्ति कश्चन ॥
६६५	कार्यसाधनशीलस्य क्रियादार्ढ्यं तु मन्त्रिण: । महत्वजननाद्राज्ञ: सर्वैरपि महीयते ॥
६६६	चिकीर्षितप्रकारेण ये धीरा: कार्यसाधने । चिकीर्षितं फलं चापि प्राप्नुवन्ति तथैव ते ॥
६६७	महारथाक्षक्षुद्राऽऽणिसमा: सन्तो दृढक्रिया: । महत्वे नाकृतिर्हेतु: दार्ढ्यं स्यात्तत्र कारणम् ॥
६६८	प्रसन्नमनसा कार्ये प्रवृत्तेन फलेच्छया । आलस्यदीर्घसूत्रत्वमन्तरा तद्विधीयताम् ॥
६६९	अन्ते सुखप्रदं कार्यं कायक्लेशेषु सत्स्वपि । अवश्यमेव कर्तव्यं दृढचित्तसमन्वितै: ॥
६७०	दार्ढ्ये स्थितेऽप्यन्यकार्ये स्वीकृते पूतकर्मणि । मनोदार्ढ्यविहीनांस्तु मानयन्ति न मानवा: ॥

अधिकार: ६८. कार्याचरणप्रकार:
६७१	अनिवार्यमिदं चेति विमर्शन्निर्णये सति । आलस्यं नैव कर्तव्यमन्यथा व्यसनं भवेत् ॥
६७२	यदालस्येन कर्तव्यं तत्रालस्य प्रदर्श्यताम् । त्वरया करणीयं यत् तत्रालस्यं न शोभनाम् ॥
६७३	लब्धेऽवकाशो सर्वत्र कृत्वा कार्यं समाप्यताम् । तदभावे यदा यत्तु साध्यं तत् तत्र साध्यताम् ॥
६७४	आरब्धकार्ये यच्छिष्टं शिष्टं यद्धतशत्रुषु । द्वयं गूढं सदन्ते तु दहेच्छिष्टस्फुलिङ्गवत् ॥
६७५	द्रव्यकालक्रियाहेतुस्थलानामनुकूलताम् । पञ्चानामपि विस्पष्ठं बुध्वा कार्यं विधीयताम् ॥
६७६	क्रियासम्बन्धिनो यत्‍नान् विघ्नान् सम्भावितान् तथा । अन्ते महाफलप्राप्तिं त्रयं बुध्वा क्रियां कुरु ॥
६७७	कार्ये प्राप्ते क्रियातत्त्वं बुध्वा पूर्वं तु सा क्रिया । यै: कृता भावमेषां च ज्ञात्वा कार्ये मतिं कुरु ॥
६७८	मत्तेभमेकं सम्प्रेप्य यथन्यो गृह्यते गज: । कृतेनैकेन कार्येण तथान्यदपि साध्यताम् ॥
६७९	सुहृदां साह्यकरणं न मुख्यं कुरु तच्छनै: । अप्रिया ये स्वशत्रोस्तै: सख्यं प्रथमत: कुरु ॥
६८०	दुर्बला: स्वाश्रितजनत्रासनिर्मूलनेच्छया । बलिष्ठै: सह सम्बन्धं कुर्युरर्थं प्रदाय वा ॥

अधिकार: ६९. दौत्यम्
६८१	बन्धुप्रीति: कुलीनत्वं राजवाञ्छितसद्‍गुणा: । अतैर्विशेषणैर्युक्तो दूतो भवितुमर्हति ॥
६८२	विमृश्य वाक्यकथनपाटवं ज्ञानमार्जवम् । राजप्रीतिरिमे दूतो त्रय: स्वाभाविका गुणा: ॥
६८३	निजराजजयोपायकथनं परभूपतौ । दूतस्य लक्षणं नीतिशास्त्रज्ञत्वं निगद्यते ॥
६८४	विमर्शसहिता विद्या रूपं स्वाभाविकी मति: । एतत्त्रितयसम्पन्नो दौत्यकर्म समाचरेत् ॥
६८५	ग्रथयित्वा बहून् शब्दानपशब्दानपोह्य च । पत्युएमनोऽनुकूलं यो वक्ति दूत: स कथ्यते ॥
६८६	नितीज्ञा: स्फुटवक्ता च धैर्यवान् रिपुसन्निधौ । कालानुकूलप्रज्ञावन् दूत: स्यात् शास्त्रसम्मत: ॥
६८७	कर्तव्यार्थपरिज्ञाता तत्कृतौ देशकालवित् । विमृश्य कथनीयार्थवक्ता स्याद् दूतसत्तम: ॥
६८८	अर्थकामोष्वनासक्ति: सर्वदा साह्यकारिता । मनोदार्ढ्य च दूतानां लक्षणं प्रोच्यते बुधै: ॥
६८९	देहवाक्यं प्रमाद्यापि न बूयोद्योऽरिसन्निधौ । राजवार्तामन्यराज्ञि वक्तुं युक्त: स एव हि ॥
६९०	शत्रुबाधामवाप्तोऽपि निर्भय: शत्रुमन्निधौ । प्रतिप्रभाववक्ता य: तं दूतं ब्रुवते बुधा: ॥

अधिकार: ७०. राजसेवा
६९१	सचिवो नातिदूरे स्यात् राज्ञो नात्यन्तसन्निधौ । शैत्यबाधानिवृत्त्यर्थं यथाग्निकटं गत: ॥
६९२	राजवाञ्छितवस्तूनि स्वयं लब्धुमानिच्छते । मान्त्रिणे पार्थिवो दद्यादखिलं तेन वाञ्छितम् ॥
६९३	आत्मरक्षणवाञ्छा चेत् राजाप्रीतिं तु मा भज । अप्रसन्ने महिपाले न शक्यं तस्य सांत्वनम् ॥
६९४	राज्ञि पश्यति चान्येषां श्रोत्रयोर्गुप्तभाषणम् । सहान्यैर्हास्यवचनं प्रयोक्तव्यं न मन्त्रिणा ॥
६९५	रहस्यं भाषते राजा यद्यन्येर्नैव तच्छुणु । प्रश्नं न कुर्यात् किं वेति तेनोक्तं चेत् तदा श्रृणु ॥
६९६	ज्ञात्वेङ्गितं च कालं च भूपतेर्यत्‍तु वाञ्छितम् । अनिराकरणीयं तत् मन्त्री बूयान्मनोहरम् ॥
६९७	पृष्टोऽप्यर्थसम्युक्तं वाक्यं बूयान्महीपतौ । पृष्टोऽपि व्यर्थवचनं न वदेत् सचिव : स्वयम् ॥
६९८	'कनिष्ठो वयसा बन्धुभूतोऽय' मिति भूपतौ । निर्लक्ष्यभावमुत्सृज्य दीयतां स्थानगौरवम् ॥
६९९	राजविश्वासपात्रोऽहमित्यनेनैव हेतुना । अनिष्टं भूपतेर्नैव कुर्यान्मन्त्री विशुद्धधी: ॥
७००	'चिरात् परिचितो राजा ममे'ति ममतापर: । मन्त्री स्वातन्त्र्यमालम्ब्य नानिष्टं कार्यमाचरेत् ॥